طبق اصطلاح اول که در عصر اسلامى نیز رواج یافت فلسفه داراى بخشهاى مختلفى است که هر بخشى از آن بنام علم خاصى نامیده مى‏شود و طبعا تقابلى بین فلسفه و علم وجود نخواهد داشت و اما اصطلاح دوم در قرون وسطى در اروپا پدید آمد و با پایان یافتن آن دوران متروک گردید .

و اما طبق اصطلاح سوم که هم اکنون در مغرب زمین رواج دارد فلسفه و متافیزیک در برابر علم قرار مى‏گیرد و چون این اصطلاح کمابیش در کشورهاى شرقى هم رایج‏شده لازم است توضیحى پیرامون علم و فلسفه و متافیزیک و نسبت بین آنها داده شود و ضمنا اشاره‏اى به اقسام علوم و دسته‏بندى آنها نیز بشود .

پیش از پرداختن به این مطالب نکته‏اى را در باره اشتراک لفظى واژه‏ها و اختلاف معانى و اصطلاحات یک لفظ یادآور مى‏شویم که از اهمیت ویژه‏اى برخوردار است و غفلت از آن موجب مغالطات و اشتباه‏کاریهاى فراوانى مى‏گردد

اشتراک لفطى

در همه زبانها تا آنجا که اطلاع حاصل شده لغاتى یافت مى‏شود که هر کدام داراى معانى لغوى و عرفى و اصطلاحى متعددى است و به نام مشترک لفظى نامیده مى‏شود چنانکه در زبان فارسى واژه دوش به معناى شب گذشته و کتف شانه و دوش حمام به کار مى‏رود و کلمه شیر به معناى شیر درنده و شیر نوشیدنى و شیر آب استعمال مى‏شود ([1]) .

وجود مشترکات لفظى نقش مهمى را در ادبیات و شعر بازى مى‏کند ولى در علوم و بویژه در فلسفه مشکلات زیادى را به بار مى‏آورد مخصوصا با توجه به اینکه معانى مشترک گاهى به قدرى به هم نزدیکند که تمییز آنها از یکدیگر دشوار است و بسیارى از مغالطات در اثر این گونه اشتراکات لفظى روى داده و حتى گاهى بزرگان و صاحب نظران در همین دام گرفتار شده‏اند .

از این روى بعضى از بزرگان فلاسفه مانند ابن سینا مقید بوده‏اند که قبل از ورود در بحثهاى دقیق فلسفى نخست معانى مختلف واژه‏ها و تفاوت اصطلاحات آنها را روشن کنند تا از خلط و اشتباه جلوگیرى به عمل آید .

حاصل آنکه وجود مشترکات لفظى بخصوص در مواردى که معانى متشابه و متقاربى داشته باشند اشکالاتى را در بحثهاى فلسفى پیش مى‏آورد و این دشواریها هنگامى مضاعف مى‏شود که یک لفظ معانى اصطلاحى متعددى در یک علم داشته باشد چنانکه در مورد واژه عقل در فلسفه و واژه‏هاى ذاتى و عرضى در منطق چنین است از این روى ضرورت توضیح معانى مشترک و تعیین معناى مورد نظر در هر مبحث روشن مى‏شود.

معانى اصطلاحى علم

از جمله واژه‏هایى که کاربردهاى گوناگون و اشتباه انگیز دارد واژه علم است مفهوم لغوى این کلمه و معادلهایش در زبانهاى دیگر مانند دانش و دانستن در زبان فارسى روشن و بى نیاز از توضیح است ولى علم معانى اصطلاحى مختلفى دارد که مهمترین آنها از این قرار است:

1 اعتقاد یقینى مطابق با واقع در برابر جهل بسیط و مرکب هر چند در قضیه واحدى باشد .

2 مجموعه قضایایى که مناسبتى بین آنها در نظر گرفته شده هر چند قضایاى شخصى و خاص باشد و به این معنى است که علم تاریخ دانستن حوادث خاص تاریخى و علم جغرافیا دانستن احوال خاص مناطق مختلف کره زمین و علم رجال و بیوگرافى شخصیتها هم علم نامیده مى‏شود .

3 مجموعه قضایاى کلى که محور خاصى براى آنها لحاظ شده و هر کدام از آنها قابل صدق و انطباق بر موارد و مصادیق متعدد مى‏باشد هر چند قضایاى اعتبارى و قراردادى باشد و به این معنى است که علوم غیر حقیقى و قراردادى مانند لغت و دستور زبان هم علم خوانده مى‏شود ولى قضایاى شخصى و خاص مانند قضایاى فوق الذکر علم بشمار نمى‏رود .

4 مجموعه قضایایى کلى حقیقى (غیر قراردادى) که داراى محور خاصى باشد این اصطلاح همه علوم نظرى و عملى و از جمله الهیات و ما بعد الطبیعه را در بر مى‏گیرد ولى شامل قضایاى شخصى و اعتبارى نمى‏شود .

5 مجموعه قضایاى حقیقى که از راه تجربه حسى قابل اثبات باشد و این همان اصطلاحى است که پوزیتویستها به کار مى‏برند و بر اساس آن علوم و معارف غیر تجربى را علم نمى‏شمارند .

منحصر کردن واژه علم به علوم تجربى تا آنجا که مربوط به نامگذارى و جعل اصطلاح باشد جاى بحث و مناقشه ندارد ولى جعل این اصطلاح از طرف پوزیتویستها مبتنى بر دیدگاه خاص ایشان است که دایره معرفت‏یقینى و شناخت واقعى انسان را محدود به امور حسى و تجربى مى‏پندارند و اندیشیدن در ماوراء آنها را لغو و بى حاصل قلمداد مى‏کنند ولى متاسفانه این اصطلاح در سطح جهان رواج یافته و بر طبق آن علم در مقابل فلسفه قرار گرفته است .

ما قضاوت در باره قلمرو معرفت‏یقینى و رد نظریه پوزیتویستى و اثبات شناخت‏حقیقى نسبت به ماوراء قلمرو حس و تجربه را به مبحث‏شناخت‏شناسى موکول مى‏کنیم و اینک به توضیح مفهوم فلسفه و متافیزیک مى‏پردازیم

معانى اصطلاحى فلسفه

تا کنون با سه معناى اصطلاحى فلسفه آشنا شده‏ایم

 اصطلاح اول آن شامل همه علوم حقیقى مى‏شود و اصطلاح دوم آن بعضى از علوم قراردادى را هم در بر مى‏گیرد و اصطلاح سوم آن مخصوص به معرفتهاى غیر تجربى است و در مقابل علم (‏معرفت تجربى) به کار مى‏رود .

فلسفه طبق این اصطلاح شامل منطق شناخت‏شناسى هستى شناسى متافیزیک خدا شناسى روان شناسى نظرى (‏غیر تجربى) زیبایى شناسى اخلاق و سیاست مى‏شود ([2]) هر چند در این زمینه کمابیش اختلاف نظرهایى وجود دارد و گاهى فقط به معناى فلسفه اولى یا متافیزیک به کار مى‏رود و بنا بر این مى‏توان آن را اصطلاح چهارمى تلقى کرد

واژه فلسفه کاربردهاى اصطلاحى دیگرى نیز دارد که غالبا همراه با صفت‏یا مضاف الیه استعمال مى‏شود مانند فلسفه علمى و فلسفه علوم

فلسفه علمى

این تعبیر نیز در موارد گونه‏گونى به کار مى‏رود:

الف) در باره فلسفه تحققى اگوست کنت پس از محکوم کردن تفکر فلسفى و متافیزیکى و انکار قوانین عقلى جهان شمول علوم تحققى را به شش بخش اساسى تقسیم کرد که هر یک قوانین ویژه خود را خواهد داشت به این ترتیب ریاضیات کیهان شناسى فیزیک شیمى زیست‏شناسى و علم الاجتماع جامعه شناسى و کتابى به نام درسهایى درباره فلسفه پوزیتویسم در شش مجلد نگاشت و کلیات علوم ششگانه را با شیوه به اصطلاح تحققى مورد بررسى قرار داد و سه مجلد آن را به جامعه شناسى اختصاص داد هر چند اساس این فلسفه تحققى را ادعاهاى جزمى غیر تحققى تشکیل مى‏دهد .

به هر حال محتواى این کتاب که در واقع طرحى براى بررسى علوم و به ویژه علوم اجتماعى است بنام فلسفه تحققى و فلسفه علمى نامیده مى‏شود .

ب )در مورد فلسفه ماتریالیسم دیالکتیک مارکسیستها بر خلاف پوزیتویستها بر ضرورت فلسفه و وجود قوانین جهان شمول تاکید مى‏کنند ولى معتقدند که این قوانین از تعمیم قوانین علوم تجربى به دست مى‏آید نه از اندیشه‏هاى عقلى و متافیزیکى و از این روى فلسفه ماتریالیسم دیالکتیک را که به حسب ادعاى خودشان از دستاوردهاى علوم تجربى به دست آمده است فلسفه علمى مى‏نامند هر چند علمى بودن آن بیش از علمى بودن فلسفه پوزیتویسم نیست و اساسا فلسفه علمى در صورتى که علمى به معناى تجربى باشد تعبیر ناهماهنگ و شبیه کوسه ریش پهن است

ج) اصطلاح دیگر فلسفه علمى مرادف با متدلوژى روش شناسى است روشن است که هر علمى به مقتضاى نوع مسائل روش خاصى را براى تحقیق و اثبات مطالب مى‏طلبد مثلا مسائل تاریخى را نمى‏توان در آزمایشگاه و به وسیله تجزیه و ترکیب مواد و عناصر حل کرد چنانکه هیچ فیلسوفى نمى‏تواند با تحلیلات و استنتاجات ذهنى و فلسفى اثبات کند که ناپلئون در چه سالى به روسیه حمله کرد و آیا در این جنگ پیروز شد یا شکست‏خورد بلکه باید این گونه مسائل را با بررسى اسناد و مدارک و ارزیابى اعتبار آنها اثبات کرد .

بطور کلى علوم به معناى عام را از نظر اسلوب تحقیق و روش پژوهش و سبک بررسى مسائل و اثبات مطالب مى‏توان به سه دسته کلى تقسیم کرد علوم عقلى علوم تجربى علوم نقلى و تاریخى .

بررسى انواع و طبقات علوم و تعیین روشهاى کلى و جزئى هر یک از دسته‏هاى سه‏گانه علمى را به نام متدلوژى پدید آورده است که احیانا به نام فلسفه علمى نامیده مى‏شود چنانکه گاهى منطق عملى خوانده مى‏شود.

پاورقی:

[1] . آن یکى شیر است اندر بادیه و آن دگر شیر است اندر بادیه

آن یکى شیر است که آدم مى‏خورد و آن دگر شیر است که آدم مى‏خورد.

[2] .ر.ک:فلسفه عمومی یا مابعدالطیعه، ترجمه یحیی مهدوی ص42؛ خلاصه فلسفه ترجمه فضل الله صمدی ، چاپ هشتم ؛ تاریخ فلسفه غرب، ترجمه نجف دریابندری، ج4،ص600؛ تاریخ فلسفه، ترجمه عباس زریاب خوئی، چاپ سوم ص6؛ فلسفه با پژوهش حقیقت، ترجمه سید جلال الدین مجتبوی، ص20؛ مسائل و نظریات فلسفه، ترجمه بزرگمهر.